با چه كساني مشورت نكنيم؟/ فوايد مشورت ازديدگاه علي(ع)
مشورت و شورا از شار و «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌است و در اصطلاح، برخورداری از همفکری در کارها و رای تخصصی خردمندان برای انتخاب اصلح است؛ زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهترین اندیشه و محکم‌ترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرایی است که گاه شکست‌های جبران ناپذیری را نیز درپی‌دارد.
برخی ویژگی‌ها نباید در فرد مشاور وجود داشته باشد شامل بخل، ترس و حرص می‌شود، لذا آن حضرت در نامه 52، به مالک اشتر توصیه مي‌کند ...
در جوامع امروزی افراد روز به روز به بی‌نیاز دانستن خود از مشورت متمایل‌تر می‌شوند
متاسفانه در جوامع امروزی این مسئله کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و افراد روز به روز به تکروی و بی نیاز دانستن خود از مشورت متمایل‌تر می شوند؛ به همین خاطر بر آن شدیم تا این امر مهم را در دین مبین اسلام بر اساس آیات و روایات، خاصه کلام گهربار مولی الموحدین، حضرت علی (ع) مورد تبیین و بررسی قرار دهیم.
اهمیت شورا و مشورت در دین اسلام از آنجا روشن مي‌شود که یکی از سوره‌های قرآن به این نام نازل شده است. قرآن علاوه بر اینکه انجام کارها با مشورت را یکی از نشانه های اصلی ایمان می‌شمرد، آن را در ردیف اعمالی چون نماز، زکات و انفاق قرار می دهد: «و کسانی که دعوت پروردگارشان را پذیرفتند، نماز را برپا داشتند و کارهایشان را با مشورت یکدیگر انجام دادند و از آنچه روزی آنها کردیم، انفاق نمودند.» (شوری-38)
قرآن كريم تصمیم‌گیری در مورد گرفتن بچه از شیر مادر را نیازمند مشورت پدر و مادر می‌داند
آیه 23 سوره بقره تصمیم‌گیری در مورد گرفتن بچه از شیر مادر را نیازمند مشورت پدر و مادر می‌داند؛ همچنین داستان مشورت ملکه صبا با بزرگان قومش در رابطه با نامه حضرت سلیمان (ع) و نمونه های بسیار زیادی در قرآن که همگی اهمیت مشورت را گوشزد می‌كنند.
اهمیت این امر تا بدانجاست که حتی افرادی مانند انبیا و امامان که انسان‌هایی کامل هستند، از مشورت بی نیاز نبوده‌اند؛ چنان که خداوند در آیه 159 سوره آل‌عمران صراحتاً به پیامبر دستور می‌دهد که در امور مهم با مومنان مشورت کند؛ این در حالی است که می‌دانیم آن حضرت نه تنها از نظر عقلانی فوق افراد بشر بوده، بلکه با عالم وحی نیز مستقیماً ارتباط داشته‌اند، ولی با این حال خداوند در این آیه می‌فرماید: «و شاورهم فی الامر»
از مشورت عدالت‌خواهانه خودداری نکنید
حضرت علی (ع) در این‌باره سخنی نیکو دارند: «از گفتن سخن حق و مشورت عدالت خواهانه خودداری نکنید؛ زیرا من خود را برتر از آن نمی‌دانم که اشتباه نکنم و در کارها از آن ایمن نیستم، مگر آن که خدا مرا حفظ کند.»
بر طبق دستور صریح خداوند در قرآن و سنت پیامبر، حضرت علی(ع) در باب نیازمندی انسان به مشورت خودش را از آن مبرا نمی‌دانست و در تصمیمات مهم نظیر جنگ‌ها با فرماندهان و سران سپاهش به شور می‌نشست و همواره تاکید می ورزید که هر شخص دوراندیشی باید به کسی که از نظر درجه برتر از اوست مراجعه کند؛ زیرا فضیلت هیچ کس کامل نیست و به شخص خاصی هم اختصاص ندارد.
فواید مشورت
1- مهمترین پشتیبانی: آن حضرت در سخنانشان همواره به مشورت به عنوان یک پشتیبانی اشاره می كنند و می فرمایند: «هیچ پشتیبانی قویتر از مشورت نیست.»
2- شناخت موانع و خطاها: آن حضرت برآنند که هر کس از دیدگاه‌های دیگران استفاده کند موارد اشتباه و خطا را خواهد شناخت و در جایی دیگر نیز مشورت کننده را از خطا و اشتباه مصون می دانند.
3- شرکت در عقل مشاوران: از مهمترین آثار و فواید مشورت می توان به بهره مندی افراد از عقل و خرد مشاوران اشاره كرد؛ به همین خاطر است که آن حضرت می فرمایند: «کسی که با مردان مشورت کند در عقلای آنان شرکت جسته است.»
4- شناخت سرشت افراد مورد مشورت: این مورد یکی از مهمترین آثار مشورت محسوب می شود؛ به همین خاطر آن حضرت می فرمایند: «هر گاه خواستی سرشت کسی را بشناسی باید با او مشورت کنی؛ زیرا انسان در مشورت از عداوت، ستم و خوبی و بدی آشکار می‌گردد و اهمیت این مورد تا بدانجاست که آن حضرت فرموده‌اند: «با دشمنانت مشورت کن تا مقدار دشمنی آنها را بشناسی.»
5- رسیدن به رستگاری: این عامل نیز به عنوان یکی از مهمترین پیامدهای مشورت می تواند مورد توجه قرار گیرد، لذا آن حضرت می فرمایند: «در امورات مشورت کنید که رستگاری در مشورت کردن است» و یا این سخن که: «مشورت کننده به سوی رستگاری است.»
در بیان دیگر آثار و فواید این مهم باید خاطرنشان کرد که در دیدگاه اسلام، مشورت کردن افزون بر مواردی که ذکر شد، انسان را از تنگناها می‌رهاند، او را در انجام امور نیرومند می‌گرداند، همچنین مایه برکت و بصیرت انسان می‌گردد و او را به رضای خالق نزدیک می‌گرداند و یکپارچگی افکار را به خاطر تبادل نظر افراد به دنبال خواهد داشت.
نکته مهم دیگر در باب امر مشورت مربوط به مضرات بی توجهی به این امر مهم است؛ به همین سبب امام علی(ع) هشدار می دهد که رایزنی و مواظبت بر آن واجب است و هر کاری که بدون مشورت و همفکری صورت پذیرد، به درستی و کمال نخواهد رسید.
مضرات عدم توجه به مشورت
1- نابودی: آن حضرت به کرات به این پیامد اشاره داشته و فرموده‌اند: «هر که استبداد در رأی پیدا کند نابود می‌گردد.» و یا می‌فرمایند: «مشورت كردن همان هدایت و راهیابی است و کسی که به رای و اندیشه‌ای بی نیاز شد، خود را در خطر و تباهی خواهد افکند.»
نمونه بارز این مورد را می‌توان در سرگذشت عثمان جستجو کرد؛ به‌طوری که حضرت علی (ع) در خطبه شقیقه به اين مسئله به تفصیل پرداختند و بعد از بیان استبداد و خود‌رأیی عثمان (بخصوص در مسئله استفاده اموال عمومی به نفع خود و اقوامش) به عاقبت او اشاره می کنند.
2- پشیمانی: بارها برای ما اتفاق افتاده که بعد از انجام کاری یا بیان صحبتی از کرده خود نادم و پشیمان گشته ایم؛ به همین خاطر حضرت علی (ع) می فرمایند: «خردمند زبانش را آزاد نمی کند مگر پس از مشورت با فکر و اندیشه و مراجعه به آن.» و یا این سخن که: «عاقل تا با فکر خود مشورت نکند، سخن نمی‌گوید و نادان بدون مراجعه به فکر و اندیشه خود سخن می راند.» (این سخنان گویای این مطلبند که مشورت گاهی بر تفکر نیز صدق می‌کند.)
3- نرسیدن به حق: حضرت علی (ع) در بیان این مورد از آثار زیانبار بی توجهی به مشورت بر این عقیده اند که هر کسی که مشورت را ترک کند، به حقیقت نرسد، اگر چه پندارد که به حق رسیده است.
4- متهم شدن به ظلم و خیانت: امیرالمومنین علی (ع) در نامه 52 نهج البلاغه (به مالک اشتر نخعی) ضمن توصیه ایشان به اندیشیدن در رفتار کارگزاران و سپس منصوب نمودن آنها به کارهای مختلف می‌افزاید: «هرگز به میل خود و بدون مشورت با دیگران، آنها را به کاری نگمار؛ زیرا دنبال هوا و هوس رفتن و به رای دیگران توجه نکردن از موارد ظلم و خیانت محسوب می شود.»
اما ممکن است اینجا این سوال مطرح شود که ویژگی یک مشاور اصلح چیست؟ و در انتخاب یک مشاور چه نکاتی را باید لحاظ کرد؟ در پاسخ به این سوالات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
نكات ضروري در انتخاب مشاور
1- تجربه: حضرت در باب اهمیت این مورد برآنند که مشورت بدون تجربه دربردارنده گمان و خطاست. همچنین در غررالحکم می فرمایند: «برترین مردمی که با او مشورت می‌کنی باید دارای تجربه های فراوان باشند.»
2- دانشمندی: طبق فرمایشات امام علی (ع) این مورد بدان معناست که یک مشاور ورزیده باید خیر و مصلحت امور را در نظر گیرد؛ به همین خاطر ایشان همواره به استفاده از نظریات نخبگان و دانشمندان در امور مملکتی تاکید می ورزند و می‌فرمایند: «با دانشمندان فراوان گفت‌و‌گو کن و با حکیمان بسیار سخن در میان نه.»
3- آگاهي به امور: مراد از این سخن، برخورداری فرد مشاور از تخصص و علم در مبحث مورد شور است. به طور مثال فرد مورد مشورت در امور جنگی باید انواع جنگ‌ها را بشناسد و احاطه کامل به وضع شهر و میزان امکانات جنگی و ساز و برگ داشته باشد. سخنان آن حضرت در نامه‌ای به مالک اشتر در بردارنده همین مورد است: «طرف مشورت باید به اقسام سیاست‌ها و پیامدهای آن آگاه باشد و هر نوع سیاستی را در جای خود به کار برد. به این ترتیب قهر و غلبه را در جای مدارا به کار نگیرد.» بر همین مبنا در غررالحکم می‌فرمایند: «با کسی که نادان در کار توست مشورت مکن.»
از دیگر ویژگی های ضروری یک مشاور طبق فرمایشات حضرت علی (ع) عبارتند از: عاقل بودن، مهربانی، خیرخواهی، رازداری، ایمان و تقوا (برخی از این صفات در ذیل خطبه 25 آمده است.)
در مشورت کردن خود افراد بخیل را دخالت مده که تو را از فقر می‌ترساند
اما برخی ویژگی‌ها اساساً نباید در فرد مشاور وجود داشته باشد که مهمترین آنها شامل بخل، ترس و حرص می‌شود، لذا آن حضرت در نامه 52 به مالک اشتر توصیه مي‌کند: «در مشورت کردن خود افراد بخیل را دخالت مده که تو را از نیکی و کار خیر بازداشته و تو را از فقر می‌ترساند و نیز با آدم ترسو مشورت مکن که تو را در انجام کارها سست می‌کند و همچنین شخص حریص را داخل در شور قرار مده که حرص، ستم كردن را در نظرت آرایش می دهد.»
با شخص دروغگو مشورت مکن؛ چرا كه مانند سراب است
و نیز از آن جمله است، دروغگویی؛ چنان که آن حضرت می فرمایند: «با شخص دروغگو مشورت مکن؛ زیرا مانند سراب است؛ دور را برای تو نزدیک و نزدیک را بر تو دور می سازد.» دشمنی و جهل نیز از دیگر موارد آن است.
از بارزترین افرادی که تمام خصایص یک مشاور خوب در آنها یافت می‌شود، می توان به ائمه اطهار و امامان معصوم اشاره کرد، اما همیشه وجود یک مشاور خوب نمی تواند دلیل بر اجرای حکم صحیح باشد. چه بسا مشاوری از همه لحاظ نظرش به صواب نزدیک باشد، اما حکمش از سوی مردم مورد قبول واقع نگردد.
در جنگ صفين با علي (ع) مشورت شد، اما از مشاوره او استفاده نشد
نمونه عینی این امر در جنگ صفین (ماجرای حکمیت) نمود پیدا کرد. زمانی‌که معاویه در «لیله‌الهریر» بر شکست خود در برابر سپاه امام علی (ع) واقف گشت در پی مشورت با عمروعاص با حربه به نیزه کردن قرآن ها تصمیم به اتخاذ ترفند «لا حکم الا لله» گرفت که در پی این عمل، مردان سپاه امام به مشورت با ایشان نشستند و ایشان در مقام یک مشاور ناصح، شفیق و دلسوز، آنها را راهنمایی کرد و نسبت به این خدعه هشدار داد. اما آنان نه تنها به نظرات خیرخواهانه امام (ع) توجهي نكردند، بلکه با ایشان به مخالفت برخاسته و ایشان را تهدید نمودند و نهایتاً زمانی به اشتباه خود و نیرنگ دشمن پی بردند که دیگر جایی برای جبران مافات نبود.
آفت مشورت، شکستن رأی‌ها و به کار نبردن آنهاست
در حقیقت این ماجرا دربردارنده وظایف ما در برابر کسی است که از او مشورت خواسته‌ایم و امیرالمومنین نیز در غررالحکم به این مسئله اشاره دارند: «آفت مشورت، شکستن رأی‌ها و به کار نبردن آنهاست.»
از بارزترین موارد ضرورت مشورت در جامعه، مشورت در امور حکومتی است
از بارزترین موارد ضرورت مشورت در جامعه، مشورت در امور حکومتی می باشد، بر این اساس دولتمردان برای حل بسیاری از مسائل اجتماعی، سیاسی و حکومتی باید با افراد داراي صلاحیت به شور بنشینند.
امروزه این مسئله به دو صورت می تواند انجام گردد؛ یکی همان روش قدیمی (استفاده از تجربیات متخصصان) است و دیگری در قالب ارائه افکار عمومی به مسئولان حکومتی مي باشد که با توجه به گستردگی جوامع می تواند در جهت حل مشکلات مردمی مثمرثمر باشد که از بارزترین نمونه های آن می توان به مشارکت مردمی در انتخابات اشاره کرد.
البته لازم به ذکر است که مشورت در همه مواقع لازم می باشد؛ چرا که وقتی حکم خدا و رسولش صریحاً موجود باشد، لزومی به مشورت نیست. حضرت علی (ع) در پاسخ به طلحه و زبیر که به ایشان در مورد عدم مشورت و نظرخواهی امام از آنها در موضوع تقسیم بیت المال اعتراض كردند، صراحتاً فرمودند: «اگر حکمی بود که در کتاب خدا بیانی درباره آن نبود و در سنت پیامبر (ص) راهی برای آن وجود نداشت با شما مشورت می کردم.»
در آخر باید خاطرنشان کرد که هر زمان این امر مهم مورد بی‌توجهی قرار گرفته، توانسته عواقب جبران ناپذیری را به بار آورد؛ اتفاقی که در خانواده های امروزی رخ داده، کمرنگ شدن همدلی و مشورت است. بسیاری از اختلافات و سوءتفاهمات و در نتیجه طلاق‌های توافقی که متاسفانه در جامعه رو به افزایش است، ریشه در همین نکته دارد.
امید است با به کارگیری سخنان درریز آن امام همام روز به روز بر اهمیت مشورت و همفکری اضافه شود و این امر جایگاه خود را به طور فراگیر در جامعه پیدا کند.
مولوى مى گويد:
مشورت ادراك و هشيارى دهد *** عقل ها مرعقل را يارى دهد
گفت پيغمبر بكن اى رايزن *** مشورت، كالمستشار مؤتمن
مشورت در كارها واجب بود *** تا پشيمانى در آخر كم شود
مشورت كن با گروه صالحان *** بر پيمبر، امر شاورهم بخوان
(امرهم شورى) براى اين بود *** كز تشاور سهو و كژ كمتر شود
كاين خردها چون مصابيح انور است *** بيست مصباح از يكى روشن تر است.9
منابع:
1- قرآن مجید
2- انصاری، محمد رضا، بخشی از زیباییهای نهج البلاغه .1373. تهران :کانون انتشارات محمدی
3-رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه غررالحکم و دررالحکم .1378. تهران :دفتر نشر فرهنگ اسلامی
4-شهیدی، سید جعفر. ترجمه نهج البلاغه. 1379- تهران : علمی فرهنگی عفاف
5- صاحبی، عبداللهی. ترجمه شرح صد حکم امیرالمومنین (بحرانی) 1375. مشهد. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی
6- محمدی مقدم، قربانعلی. ترجمه شرح نهج ابن میثم بحرانی.1375. مشهد. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی
7-مکارم شیرازی، ناصر. پیام امام شرحی تازه بر نهج البلاغه . 1375. تهران: دارالکتب الاسلامیه
8-موسوی همدانی، سید ابوالحسن. بی تا. ترجمه بحارالانوار علامه مجلسی . تهران: کتابخانه مسجد ولی عصر
9-جلال الدين محمّد مولوى، مثنوى معنوى، به خط ميرخانى، دفتر اول، ص 5.
